Streekverhaal: Harkema, het dorp dat niet mocht bestaan.
|
Accomodaties: |
Onderstaand is een sterk verkorte versie van het hoofdstuk uit het boek “Achtkarspelen, mensen, door de tijd”, geschreven door Douwe de Graaf en uitgegeven door uitgeverij Banda in Kollum.
Harkema, het dorp dat niet mocht bestaan.
.jpg)
Aan het eind van de achttiende eeuw kwam er een einde aan de vervening in het gebied wat nu Harkema heet. De investeerders die veel geld aan het “bruine goud” hadden verdiend trokken weg en lieten een kale, onvruchtbare vlakte achter waar de heide al snel opschoot. De veenarbeiders die onder erbarmelijke omstandigheden het veen hadden vergraven, bleven werkloos achter. Een enkeling vertrok naar andere verveninggebieden in Nederland en zelfs naar het buitenland, de meesten echter probeerden met vooral losse arbeid, vaak seizoensgebonden, voldoende geld te verdienen om “troch de tiid te kommen”.
Vanaf deze tijd vestigen zich de voormalige veenarbeiders op de heide; voor huisvesting werd er een spitkeet, meestal in één dag, gebouwd. Land was er voldoende, men vestigde er zich gewoon vaak zonder de eigenaar, de gemeente of de kerk toestemming te vragen. Zo ontstond op de heide een verzameling van plaggenhutten waarin meestal grote gezinnen in een zeer kleine ruimte woonden. De zo ontstane gemeenschap was geïsoleerd en had een afwijkende mentaliteit dan de omgeving. Het ontwikkelingspeil bleef laag, mede doordat de lokale overheid en armbesturen zich weinig om de spitkeet bewoners bekommerden. Er heerste diepe armoede met de daaraan verbonden sociale misstanden.
Het gebied dat onder Drogeham viel werd de Hamsterheide genoemd, het gebied onder Surhuizum, werd de Surhuizumerheide genoemd. Ook kregen de verschillende gebiedjes waar een aantal spitketen bij elkaar stonden namen, zoals de Smoarhoeke, de Fûgelkamp, Barchhiem, de Bulten, de Dunen en de Bosk.
Rond 1850 begon de situatie te veranderen. Evangelisten en later dominee’s trokken zich de ellende waarin de heidebewoners leefden aan en probeerden de leefsituatie te verbeteren. Vooral het werk van ds. Lammert Warmolts moet genoemd worden. Het standpunt van de evangelisten en dominee’s die actief waren was dat zowel armoede als rijkdom door God gezonden was, men mocht er niet tegen opstaan. Dit was de reden voor het opkomende socialisme, waarbij men wel door middel van strijd zijn leefomstandigheden mocht verbeteren. Jelle Dam was, hoewel streng gelovig, een socialist van het eerste uur; later was dit Durk Mozes die zich als voorman van de socialistische beweging inzette voor de gewone arbeider. Langzamerhand verbeterde de situatie op de heide waarbij ook scholing en huisvesting stimulerende factoren waren. Er kwam een school en in het begin van de twintigste eeuw kwam de Woningwet waardoor er goedkope woningen voor de spitkeetbewoners gebouwd konden worden. In 1920 was er een echte kern van stenen huizen ontstaan, waardoor het zo ontstane dorp in 1921 de naam Harkema Opeinde kreeg. Zo groeide Harkema Opeinde uit tot een normaal dorp.
Na de oorlog in de jaren vijftig kwamen er een tweetal tendentieuze rapporten uit. Harkema Opeinde werd als probleemdorp met een zeer negatief beeld geschetst. Bewoordingen in de rapporten waren vaak naast de waarheid en kwetsend voor de bevolking. De rapporten beval de overheid aan om werkloze arbeiders te laten omscholen tot fabrieksarbeider en in de aangewezen industriekernen te gaan wonen, dit terwijl notabene de industriekern Surhuisterveen minder inwoners had dan Harkema Opeinde zelf, een wel heel vreemd advies. Eigenlijk mocht Harkema niet bestaan, er kwam geen geld om de misstanden in de huisvesting, veel houten barakken en keten, aan te pakken.
Maar de Harkemasters gingen hun eigen weg; als de lokale overheid niet bouwde dan zelf maar aan de slag. Zo ontstond er een volwaardig dorp dat zijn bestaansrecht en plaats in de gemeente heeft gevonden. Maar de oude mentaliteit van zelf je eigen zaakjes regelen, is bewaard gebleven en heeft Harkema een eigen gezicht gegeven.