Wandelroute 8. Surhuisterveen – Visvliet

Bijzondere historische informatie
De route begint in Surhuisterveen, in de volksmond ook wel ’It Fean’ genoemd. De plaatsnaam verwijst naar de veenkoloniale tijd en het ten noorden gelegen, tegenwoordig kleinere, maar ook oudere Surhuizum. Surhuisterveen ontstond rond 1600 als een plaats van turfgravers en turfschippers. Aan de wieg van de vervening in deze streek stonden de monniken van het klooster ‘Jerusalem’ te Gerkesklooster. De abt van dit klooster sloot in 1576 een contract af met Utrechtse ondernemers om de hoge venen onder Surhuizum af te graven.

In de geschiedenis van het tweelingdorp Stroobos-Gerkesklooster staat het water centraal. Het dorp, op de provinciegrens van Friesland en Groningen, ligt op een kruispunt van waterwegen. Omdat scheepvaart over de Noordzee vroeger te gevaarlijk was, werd de scheepvaartroute door Stroobos, de meest noordelijke route, druk bevaren. Rond de Tweede Wereldoorlog verloor de Trekvaart door Stroobos zijn functie. Hij was niet meer breed genoeg voor de moderne schepen.

Landschapskarakteristiek
Van het Friese Surhuisterveen naar het Groningse Visvliet loopt u door een kleigebied dat het typische karakter van de Wouden mist. Hier geen ‘dykswâlen’, maar een open landschap. Het water speelt een belangrijke rol in deze streek. Surhuisterveen ontstond langs een vaart, Stroobos-Gerkesklooster dankt er zijn bestaan aan en Visvliet was ooit een zeehaven. De route volgt deels een aantal, voor deze streek, belangrijke waterlopen als De Lauwers, De Aldfeart en natuurlijk het Prinses Margriet en Van Starkenborgh kanaal.

Begin- en eindpunt
Route 8 start in het centrum van Surhuisterveen bij route knooppuntbord 96, aan De Dellen en eindigt in het Groningse plaatsje Visvliet. Vanuit Surhuisterveen kunt u ook route 36 naar Roodeschuur nemen.

Surhuisterveen
Deze wandelroute start in Surhuisterveen, in de volksmond ’It Fean’ genoemd. De plaatsnaam verwijst naar de veenkoloniale tijd en het ten noorden gelegen, oudere Surhuizum. Surhuisterveen ontstond rond 1600 als een typisch turfgravers en –schippers dorp.

De bebouwing van het dorp ontstond langs de Feanstervaart die als een dwarsvaart, haaks op de Compagnonsvaart werd gegraven. Niet alleen de verveners, maar ook ambachtslieden en neringdoenden vestigenden zich aan de weerszijden van deze waterloop. Toen die in 1934 -1935 werd gedempt, verloor Surhuisterveen zijn oorspronkelijke veenkoloniale karakter en structuur. Tegenwoordig is Surhuisterveen een dorp met veel bedrijvigheid en goede voorzieningen.

Het schip op de vermaning in Surhuisterveen verwijst naar de tijd van de vervening

Surhuisterveen herbergt vanaf de zestiende eeuw een doopsgezinde gemeenschap. De eerste doopsgezinde kerk (Vermaning) bouwden de Mennisten (volgers van Witmarsumer predikant Menno Simons) rond 1600 in het afgelegen, voor hen veilige, hoogveengebied. Het tweede, grotere kerkgebouw verrees in 1685. Dit werd in 1804 opgevolgd door de huidige kerk aan de Gedempte Vaart.

Het dorp was in de 17de eeuw een toevluchtsoord voor een groep Duitse Doopsgezinden uit Schwarzenau die zich lieten dopen in een poel te Kortwoude. Van hun verblijf is weinig bekend, behalve dat zij niet lang in deze streek hebben gewoond en, vanuit Rotterdam, naar Pensylvania (Verenigde Staten) zijn vertrokken waar ze de groep ‘Church of Brethren’ vormden.

Wegen en waterwegen
Het eerste deel van de wandeltocht voert u over de Fryske Dyk die de grens tussen Friesland en Groningen markeert. Ook komt u langs de voor deze streek vroeger zeer belangrijke waterlopen De Alde Lauwers en De Aldfeart. De Lauwers is het grensriviertje tussen Friesland en Groningen. Na de ijstijd was De Lauwers een rivier die zoetwater afvoer naar zee. Met hoogwater stroomde het zeewater via deze waterloop landinwaarts. Rond de rivier ontstonden geulen en slenken en bleven er dekzandruggen achter die in de prehistorie bewoond werden. Het huidige Lauwersmeer ontleent zijn naam aan het riviertje dat eens druk werd bevaren en nu vooral een recreatiefunctie heeft.

Stroobos
De naam Stroobos zou in 1655, toen het Hoendiep werd gegraven, voor het eerst zijn gebruikt en verwijzen naar de van stro gemaakte onderkomens van de arbeiders die het kanaal groeven. Stroobos is deel van het tweelingdorp Gerkesklooster-Stroobos.

Tot 1993 werd het dorp doorsneden door de grens met de gemeente Grootegast, die tegelijk ook de grens met de provincie Groningen vormde. Omdat dit allerlei praktische bezwaren gaf, is het Groningse deel van Stroobos in 1993 Fries grondgebied geworden. Deze grondoverdracht en de eenheid van de dorpen wordt gemarkeerd met een monument in de vorm van een stuk kademuur (uit 1891) aan de Groningerstreek in Stroobos.

Gerkesklooster
In Gerkesklooster lag aanvankelijk de nederzetting Wigerathorp. De grootgrondbezitter Gercke Harkema uit Twijzel liet er in 1240 door monniken vanuit het klooster Klaarkamp, gelegen tussen Dokkum en Burdaard, het klooster Jeruzalem stichten. In 1249 werd dit opgenomen in de Cisterciënzer kloosterorde. Het klooster werd in de volksmond Gerckes' klooster genoemd. Die naam ging later over op de nederzetting. Toen Friesland in 1580 protestants werd, werd het klooster op last van de Friese State afgebroken. Alleen de brouwerij bleef staan. Deze is in 1629 in gebruik genomen als kerkgebouw.

Eén van acht kerspelen
Dankzij de aanwezigheid van een kerk werd Gerkesklooster één van de acht kerspelen, kerkdorpen. In de toren van deze kerk hing een klok die tegenwoordig in het Deense dorp Gadstrup, op Seeland, dienst doet. Naar alle waarschijnlijkheid hebben de watergeuzen de klok rond 1570 geroofd en doorverkocht.

Visvliet
Visvliet ligt in de Groningse gemeente Zuidhorn en telt vandaag de dag ruim 350 inwoners. Het in de 8ste eeuw gestichte dorp was, dankzij de ligging aan de Lauwerszee, oorspronkelijk een zeehaven. De zee slibde in de loop der eeuwen echter dicht, met alle gevolgen voor de verdere ontwikkeling van het dorp van dien. De bekendste, tijdelijk inwoner, van Visvliet was de astronoom Eise Eisinga, bekend van het Franker Planetarium. Nadat hij, vanwege zijn Patriottisme uit Friesland werd verbannen, woonde en werkte hij tussen 1791 en 1795 in Visvliet waar hij ook voor de tweede maal trouwde.

Eise Eisinga geschilderd door Willem Bartels van der Kooi